مقدمه
در شهرها مجموعه گیاهان سبز شامل درختان، درختچه هاى زینتى، گل هاى فصلى و دائمى و نیز بستر چمن آنها چه به صورت پارك و بوستان جلوه گر شوند و یا حاشیه خیابان ها و بزرگراه ها را زیبایى بخشند، فضاى لطیف و پرطراوتى را به وجود مى آورند که محیط زیست شهرى یا همان فضاى سبز محسوب مى شوند. زندگى در شهرهامسائل و مشکلات خاص خود را دارد. آلودگى هوا، ترافیک، آلودگى صوتى و انبوه ساختمان هاى بلند که بن بست بصرى ایجاد کرده اند، تنها گوشه اى از این مسائل و مشکلات هستند. در این میان براى تصفیه هوا و تسکین اعصاب شهروندانى که از ترافیک و آلودگى هاى صوتى به تنگ آمده اند، نیاز به وجود عناصرى زنده و آرامش بخش به خوبى احساس مى شود. این عناصر زنده که از آنها به گیاهان سبز تعبیر مى شود، در شهرها، در قالب فضاهاى سبز، جلوه گر مى شوند.
شهرها بزرگترین محل زندگى و تجمع آدمى بوده که دستاوردى انسانساخت محسوب مى شود. شهرها در طول حیات آدمى، کانون پرشور و به یاد ماندنى تلاش با هم زیستن بوده اند. تکنولوژى شهرسازى در طول مسیر تحولات و تکامل خود مى بایست همزمان به نیازهاى روحى و مادى ساکنین شهرها پاسخ دهد. امروزه شهرسازى با به کارگیرى علوم مختلف چون معمارى، ترافیک، طراحى محیط شهرى، آب و فاضلاب، عمران، محیط زیست و . . . این مسیر را طى مى کند.
ضرورت وجود عنصر سبز گیاه در شهرها به خصوص شهرهایى که از آلودگى هوا رنج مى برند، نکته اى دور از نظر نیست. براساس برآوردهاى کارشناسى به ازاى هر نفر در مناطق شهرى دست کم به ۱۵ متر مربع فضاى سبز نیاز است که با افزایش آلودگى هوا این رقم نیز بالا رفته و تا سطح ۵۰ متر مربع مى رسد. گفتنى است هر هکتار جنگل کارى سالیانه حدود ۲/۵ تن اکسیژن تولید کرده و در حدود دو برابر این مقدار دى اکسیدکربن هوا را جذب مى کند. در ضمن هر ساله حدود دو هزار مترمکعب آب و سه تن گرد و غبار هوا را جذب و آن را پالایش مى کند. یک درخت در سال به طور متوسط دو کیلوگرم اکسیژن تولید مى کند. همین طور یک درخت در مدت یک سال به اندازه ۲۵۰ تا ۴۰۰ لیتر آب را به صورت بخار از خود متصاعد مى کند. درختان در تعیین دماى منطقه نیز نقش دارند به طورى که هواى یک منطقه درختکارى شده مى تواند تا یازده درجه سانتیگراد خنک تر از منطقه بى درخت مجاور باشد.
محیط زیست مطلوب براى انسان حرارتى برابر ۱۵ تا ۲۵ درجه سانتیگراد و رطوبت ۴۰ تا ۷۵ درصد همراه با جریان هواى تمیز و ملایم و آب و روشنایى کافى است. قطعاً ایجاد چنین محیطى بدون پوشش گیاهى میسر نیست. وجود فضاى سبز به ویژه اگر با چمن کارى، گل کارى و کاشت درختچه هاى زینتى همراه باشد، بى گمان نقش بسزایى در ایجاد تنوع و محیطى شاد براى گردش و کاستن از سر و صدا در گستره شهرها و بالا بردن روحیه مردم و نیز ایجاد محیط مناسبى براى آرامش اعصاب دارد. در این میان ایجاد، گسترش و حفظ فضاى سبز شهرى و ایجاد پارك و بوستان به عنوان محیط زیست درون شهرى که هم به محیط زندگى شهروندان زیبایى مى بخشند و هم به آنها شادى و نشاط روحى و در عین حال به پاکیزگى هوا نیز کمک قابل توجهى مى کند.
طراحى فضاى سبز در شهرها
به طور کلى فضاى سبز شهرى به دسته هاى بوستان هاى شهرى و جنگلى، لکه هاى سبز و باغات، فضاى سبز معابر و میادین، فضاى سبز مکان هاى خاص چون ادارات، موزه ها و در نهایت فضاى سبز منازل تقسیم مى شود که در آن از درختانى مانند اقاقیا، سرو، صنوبر، کاج، چنار، نارون، زبان گنجشک، بید، نخل زینتى و غیره استفاده مى شود. همچنین از ترون ها و شمشاد براى حصاربندى پارك ها استفاده وسیعى مى شود. خواص زینتى این گونه هاى گیاهى از جمله تربیت پذیرى هرس فرم باعث استفاده گسترده از آنها در شهرها به عنوان عناصر سبز شده است. در فضاى سبز شهرى همچنین گل هاى دائمى و فصلى از قبیل گل سرخ، شب بو، بنفشه، همیشه بهار، گل هفت رنگ و انواع بوته اى مانند زرشک زینتى و . . . در بسترى از چمن، در اکثر پارك ها و بوستان ها با رنگ هاى متنوع خودنمایى مى کنند.
گفتنى است بیشتر معمارى فضاى سبز (طراحى منظر) شاخه اى از معمارى محسوب مى شود که امروزه با گسترش علوم شهرسازى و اهمیت حفظ محیط زیست شهرى، خود شاخه اى مستقل شده است. طراحى منظر )یا همان طراحى فضاى سبز) نتیجه همکارى کارشناسان فضاى سبز و کارشناسان علوم باغبانى است. این همکارى در انتخاب گونه هاى مناسب کشت در داخل شهر متجلى مى شود.
حفاظت از طبیعت سبز شهر در کنار توسعه، نگهدارى از فضاى سبز نیز از اهمیت ویژه اى در مدیریت شهرى برخوردار است. از میان عوامل متعددى که زندگى گیاهان سبز را در شهرها تهدید مى کنند گرماى حاصل از موتور وسایل نقلیه است. مسئله ارزش زیبایى درختان به خصوص در مورد درختانى مطرح است که در حاشیه خیابان ها و بزرگراه ها، نقشى مهم در ایجاد مناظر بصرى دارند. سلامت این درختان به این علت که هر روزه در معرض دید شهروندان قرار دارند، از اهمیت خاصى برخوردارند. بدین ترتیب باید گفت مراقبت از سلامت گیاهان به طور کلى و در فضاى سبز شهرى به خصوص اهمیت زیادى دارد. در سال هاى اخیر توجه عموم شهروندان به اهمیت و نیز اهتمام مسئولان شهردارى ها به توسعه و نگهدارى فضاى سبز افزایش یافته است و نیاز به داشتن محیطى شاد براى پناه بردن به آن به وقت خستگى و براى کسب آرامش روحى بیش از پیش درك مى شود. تصور حتى یک لحظه زندگى بدون گیاهان سبز در شهرها ناممکن است.
طراحی کاشت گیاهان در فضاي سبز
درختان، درخچه ها، پیچ هاي زینتی، گیاهان پوششی و گلهاي یکساله و چند ساله غالباً مهم ترین عناصر در محوطه سازي و طراحی فضاي سبز به شمار می روند. انتخاب، بکارگیري و نگهداري از این گیاهان سه عامل اساسی در کارایی فضاي سبز هستند که باید همواره توسط طراح مورد توجه قرار گیرند. بنابراین نکته بسیار مهم در طراحی فضاي سبز انتخاب گیاهی است که بتواند بیشتري کارایی ممکن را با حداقل نیاز به نگهداري فراهم آورد. نکته دیگر استفاده از گیاهان مناسب با توجه به نیازهاي مختلفی است که طراح با آن روبروست. در فرایند طراحی و کاشت، توجه به نوع گیاهان و نحوه قرار گرفتن گیاهان نسبت به یکدیگر در جهت رسیدن به یک طرح زیبا و کارآ ضروري به نظر می رسد.
گیاهان بومی
یک راهکار مهم که جایگاه ویژه اي در محوطه سازي دارد، استفاده از گیاهان بومی می باشد. اگرچه امروزه افزایش بسیار زیادي در زمینه استفاده از این گروه گیاهان در فضاي سبز دیده می شود، ولی هنوز راهی بسیار طولانی تا بکارگیري همه پتانسیلهاي موجود وجود دارد. گیاهان بومی مقاومت بالاتري نسبت به خشکسالی، آفات و بیماریها دارند که این امر هزینه نگهداري فضاي سبز را پایین می آورد. افزون بر این، استفاده از این گیاهان سبب پایین آمدن هماهنگی بین فضاي سبز تازه تأسیس و محیط طبیعی فراگیرنده آن می گردد. کنارهم قرار گرفتن گیاهان اصولاً به صورتهاي تأکیدي یا منفرد، خطی، گروهی و توده اي می باشد که هر یک از این روشهاي کاشت اثر متفاوتی را در بیننده ایجاد می کنند. در یک محوطه سازي اصولی کوشش می شود که از هر چهار روش یاد شده در جاي مناسب و به میزان درست بهره گرفته شود.
کاشت منفرد یا تأکیدي
روش کاشت تأکیدي روش مناسب براي تأکید و نمایش یک درختچه با ویژگی هاي رشدي خاص و یا یک درخت با عادات رشد غیر معمول و زیبا می باشد. اگر به تعداد مناسب از این نوع کاشت استفاده شود، گیاهان تأکیدي باعث ایجاد تنوع و مانع تکرار خسته کننده در طرح می شوند و دید بیننده را به نقاط مورد نظر طراح معطوف می نمایند. ولی در صورتی که تعداد زیادي گیاه تأکیدي مورد مصرف قرار گیرد باعث نوعی آشفتگی بصري در طراحی خواهد شد. استفاده از یک گیاه تأکیدي و یا یک درخت کوچک در نزدیکی ورودي ساختمان می تواند ایجاد یک نقطه کانونی نماید و در تقویت و نمایش آن ورودي بسیار کارساز است. بسیاري از گیاهان گل دهنده مانند ارغوان، ابریشم، باران طلایی، سه رنگ، انواعی از کراتوس، سدروس ها، کاج ها، نوئل ها، ماگنولیاي تابستانه مناسب هستند که به عنوان گیاه تأکیدي مورد استفاده قرار گیرند.
کاشت درختان ردیفی یا خطی
ردیف درختان، درختچه ها و دیگر گیاهان بطور مؤثري باعث امتداد خطوط معماري بناها در محوطه خارجی آنها می شود. خطوط مستقیم یا منحنی درختان کاشته شده نیز می تواند محوطه هایی سایه دار و مناسب براي پارك خودروها در گذرگاهها و خانه ها ایجاد کند. همچنین از ردیف گیاهان می توان به جاي بادشکن، دیواره جدا کننده، دیوار کاهنده شدت صوت و یا مانعی دربرابر آلودگی هاي بصري استفاده کرد. در این نوع کاشت باید دقت کرد که از گیاهان مقاوم و کاملاً سازگار با محیط استفاده شود. زیرا در صورتی که یک یا چند گیاه دچار مشکل شوند تأثیر بصري بسیار نامطلوبی در همه گیاهان موجود در آن ردیف گیاهی خواهد داشت بنابراین اطمینان از یکدست بودن خاك بستر و شرایط زهکشی و نوري محل در طول ردیف گیاهی بسیار مهم می باشد. گیاهانی که براي این نوع کشت مناسب می باشند عبارتند از: برگ نو، انواع زرشکهاي زینتی، گونه هاي شمشاد، نوش، سرخدار، نارون، تبریزي، گونه هاي نخل.
کاشت گروهی
روش کاشت گروهی روشی به نسبت طبیعی تر در استفاده از گیاهان می باشد. در این روش تعدادي درخت و درختچه در نزدیکی یکدیگر قرار می گیرند و ایجاد یک توده گیاه می کنند. از آنجایی که گیاهان عموما در این روش بصورت طبیعی در کنار یکدیگر جاي می گیرند، کاربرد این سبک کاشت می تواند بخوبی بین محوطه هاي تازه تأسیس و محیط طبیعی پیرامون آنها ارتباط و همبستگی برقرار نماید.